Let my enemies devour each other.
Salvador Dali
Salvador Dali Kimdir?
Salvador Domingo Felipe Jacinto Dalí i Domènech və ya qısaca Salvador Dali, işindəki texniki şücaəti, dəqiq tərtibatı və təəccüblü və qəribə təsvirləri ilə tanınır. İspan katalon əsilli sürrealist rəssam 20-ci əsrin ən önəmli rəssamlarından biridir. O, 1931-ci ildə çəkdiyi "Yaddaşın davamlılığı" əsəri ilə məşhurdur.
Democratic societies are unfit for the publication of such thunderous revelations as I am in the habit of making.
Salvador Dali
Salvador Dali’nin Həyatı.
Salvador Dali, 11 May 1904-cü ildə Salvador Dalí i Cusí ve Felipa Domenech Ferres’in ikinci övladı olarak Figueres Kataloniya İspanya’da dünyaya gəlib. Cütlüyün 1901-ci il təvəllüdlü ilk övladı 1 avqust 1903-cü ildə, Dali doğulmazdan düz doqquz ay 10 gün əvvəl həzm sisteminin iltihabından ölür və beləliklə, ikinci uşağa "Salvador" adını verirlər.
İlk övladlarının ölümünü qəbul edə bilməyən Dali cütlüyü gənc Dalinin yanında tez-tez ölən qardaşı haqqında danışır və müntəzəm olaraq onunla birlikdə ilk Salvadorun məzarını ziyarət edirdi. Bu, Dalinin gənc yaşda şəxsiyyəti ilə bağlı çaşqınlıqlar yaşamasına səbəb olub. Daha sonra heç vaxt tanımadığı qardaşı haqqında belə demişdir: “Biz iki damla suya bənzəyirdik, amma düşüncələrimiz fərqli idi; O, yəqin ki, mənim ilk mükəmməl versiyam idi”.
Dalinin atası, sərt və avtoritar xarakterə malik notarius, anası isə əksinə, mərhəmətli və anlayışlı idi, oğlunun rəssamlığa olan marağını dəstəkləyirdi. Lakin Dalinin üç yaşı olanda onun bacısı Ana Mariya dünyaya gəlib. Daim anası, bacısı, xalası, nənəsi və baxıcısının diqqətini çəkən evin tək oğlu Dali kiçik yaşlarından ərköyün və şıltaq bir xarakter nümayiş etdirməyə başlayıb.
1916-cı ildə İspaniyanın Figueres şəhərindəki Colegio de Hermanos Maristas Instituto-da rəssamlıq məktəbinə başladı. O, ciddi bir tələbə deyildi, xəyal qurmağa üstünlük verirdi və sinfin ekssentriki kimi seçilirdi, qəribə geyimləri və uzun saçları ilə diqqəti cəlb edirdi. İncəsənət məktəbində oxuduğu birinci kursdan sonra ailəsi ilə birlikdə Cadaques-də istirahət edərkən o, Parisə tez-tez səfər edən yerli rəssam Ramon Pichotla tanış olur və müasir rəsm əsərlərini kəşf edir. Növbəti il atası ailə evində Dalinin kömürlə çəkdiyi rəsmlərdən ibarət sərgi keçirdi. 1919-cu ildə gənc rəssam Figueres Bələdiyyə Teatrında ilk ictimai sərgisini açır.
1921-ci ilin fevralında anası döş xərçəngindən rəhmətə gedir və o zaman Dalinin cəmi 16 yaşı var idi. Daha sonra o, anasının ölümünün həyatında keçirdiyi ən böyük travma olduğunu söyləmişdir. Dalinin atası arvadının ölümündən sonra onun bacısı ilə evlənir. Dali xalasına böyük sevgi və hörmət bəslədiyi üçün bu evliliyə qəzəbli deyildi. Bu müddətdə o, atasını rəssam kimi dolana biləcəyinə inandırdı və rəssamlıq təhsili almaq üçün İspaniyanın Madrid şəhərinə getməyə icazə aldı. 1922-ci ildə Madridə köçən və orada məktəbə yazılan Dali, italyan rəssamı Giorgio de Chirikonun xəyalpərəst əsərlərindən güclü şəkildə təsirlənmiş və bu dövrdə yaradıcılığında kubizm və dadaizmin təsirlərini göstərmişdir. Fransa və İsveçrədən gələn bu yeni cərəyanlar o zamanlar Madriddə çox da yayılmamışdı və Dalinin işi tezliklə diqqəti cəlb etmişdi.
1920-ci illərdə baş verən iki hadisə onun yetkin bədii üslubunun inkişafına səbəb oldu: birincisi, Ziqmund Freydin subliminal obrazların erotik əhəmiyyəti haqqında yazılarını kəşf etməsi idi. Freydin psixoanalitik araşdırmalarından dərindən təsirlənən Dali, şüuraltına çatmağa çalışdığı əsərlər yaratmağa üz tutdu. 1930-cu illərdə Dali "paranoid tənqidi metodu" icad etdi və daxili yaradıcılığını və təxəyyülünü ortaya çıxarmaq üçün şüuraltından və varsanılardan istifadə etməyə başladı. Dali bu öz-özünə təlqin etdiyi xəyala girdikdən sonra tez-tez bir-biri ilə əlaqəsi olmayan şəkilləri yan-yana təsvir edərək təsəvvür etdiyi halüsinasiya görüntülərini əldə edirdi. Davamlı olaraq bu üsulu sənətinə və həyatının digər sahələrinə tətbiq edən Dali yaradıcılığının zirvəsinə çatmağı və bu yaradıcılığı nümunəvi sənət əsərinə çevirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur.
Daliyə təsir edən başqa bir hadisə onun bir qrup rəssam və yazıçı, Paris sürrealistləri ilə münasibəti idi. Madriddə işlədiyi illərdə o, həm də avanqard sənəti sevən kinorejissor Luis Buñuel və şair Federico Garcia Lorca ilə yaxın dostluq edir. 1923-cü ildə nizam-intizam qaydalarına riayət etməməsi səbəbindən müvəqqəti olaraq məktəbdən qovulan Dali qısa müddətə həbs edildi və nəticədə elə həmin il Girona hökumətinə qarşı siyasi fəaliyyətinə görə incəsənət məktəbindən qovuldu. 1925-ci ildə məktəbə qayıtdı və Barselonada ilk fərdi sərgisini açdı. Onun rəsmləri tənqidçilər tərəfindən maraq və heyrətlə qarşılanmışdı.
Dali 1926-cı ildə Parisə getdi və çox hörmət etdiyi Pablo Pikasso ilə tanış oldu. Növbəti bir neçə ildə Pikassonun təsiri Dalinin yaradıcılığında üstünlük təşkil edəcəkdi. Paris səfərindən qayıtdıqdan qısa müddət sonra Dali təhsil aldığı məktəbdən həmişəlik qovulur və tezliklə hərbi xidmətə yazılır. O, 1927-ci ilin oktyabrında hərbi xidmətini başa vurdu və 1928-ci ilin martında sənətşünaslar Luís Montanya və Sebastià Qaş ilə birlikdə incəsənətdə modernizm və futurizmi müdafiə edən "Anti-İncəsənət Katalan Manifestosu"nu yazdı.
Have no fear of perfection - you'll never reach it.
Salvador Dali
Salvador Dali’nin Sənət Həyatı.
Salvador Dali 1929-cu ildən 1937-ci ilə qədər onu dünyanın ən tanınmış sürrealist rəssamına çevirən rəsmlərini çəkmişdir. O, adi cisimlərin qəribə və məntiqsiz üsullarla yan-yana qoyulduğu, deformasiyaya uğradığı və ya başqa bir şəkildə metamorfoza edildiyi yuxu dünyasını təsvir etmişdir. Dali bu obyektləri çox vaxt vətəni Kataloniyanı xatırladan sönük və günəşli mənzərələrdə yerləşdirərək, ehtiyatla, demək olar ki, ağrılı şəkildə realistik detallarla təkrarlayırdı.
1929-cu ildə o, dostu, ispan rejissoru Luis Buñuel ilə birlikdə qrotesk, lakin son dərəcə düşündürücü obrazlarla dolu olan “An Andalusian Dog” (Bir Andalusiya iti) adlı avanqard qısametrajlı film çəkir. Bu film ikilini sürrealist sənət çevrəsində çox məşhur etdi. 1931-ci ildə Dali özünün ən məşhur əsəri olan "Yaddaşın davamlılığı"nı yazdı. “Yaddaşın Davamlılığı” və ya “Əriyən Saatlar” kimi də tanınan, geniş dənizkənarı mənzərə qarşısında əriyən cib saatlarını təsvir edən bu əsər çox vaxt sərt və dəyişməz zaman anlayışına etiraz kimi şərh olunur. Dali daha sonra bu rəsmin isti avqust günəşində əriyən Camembert pendirindən ilhamlandığını söylədi.
1936-cı ilin dekabrında Dali Müasir İncəsənət Muzeyində (MoMA) "Fantastik İncəsənət, Dada, Sürrealizm" sərgisində iştirak etdi və eyni zamanda New York'dakı Julien Levy Qalereyasında fərdi sərgisini açdı. Hər iki sərgi böyük maraqla qarşılanıb və mediada geniş işıqlandırılmışdır.
1942-ci ildə Dali "Salvador Dalinin gizli həyatı" adlı avtobioqrafiyasını nəşr etdi. 1945-46-cı illərdə Alfred Hitchcock ilə Walt Disney və Spellbound filmlərinin istehsalı üzərində işləmişdir. 1947-ci ildə o, Pikassonun sürrealist portretini çəkdi.
Dali Pikasso və Freyd kimi adlardan ilhamlanmaqla yanaşı, təbiətdən və heyvanlardan da çox təsirlənmişdir. O, müxtəlif mənbələrdən və simvolizmdən istifadə edərək əsərlərində tez-tez həm obrazlı, həm də mücərrəd heyvan obrazlarına yer verirdi.
Onu valeh edən çoxlu heyvanlar var idi, lakin ən maraqlısı qarışqa yeyənlər idi. Onun marağı o qədər inkişaf etmişdi ki, nəhayət qarışqa yeyən heyvanı sahiblənir. Adi insanlar itini gəzintiyə çıxararkən, Dali “Babou” adlandırdığı qarışqa yeyən heyvanı ilə çölə çıxır, hətta getdiyi məclislərə də aparırdı.
Dali 1949-cu ildən etibarən Qala ilə birlikdə Kataloniyada yaşayırdı. 1951-ci ildə o, bəzi katolik və müasir elmi konsepsiyaları sintez etdiyi Mistik Manifesti nəşr etdi. II. İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı əsərində katolik mövzuları və DNT, hiperkub (dörd ölçülü kub) və atomun əriməsi kimi müasir elm anlayışları ön plana çıxaracaqdı. Xirosimaya partlayan atom bombasının gücündən təsirlənən Dali həyatının bu dövrünü “nüvə mistisizmi” adlandırdı. Bu dövrdə Dali boya sıçramaları, holoqramlar və kətan üzərində optik illüziyalar kimi bir çox fərqli texnika ilə sınaqdan keçirdi.
1960-cı ildə Figueres meri uzun illər əvvəl Dalinin ilk sərgisinə ev sahibliyi etmiş və vətəndaş müharibəsi nəticəsində zədələnmiş Bələdiyyə Teatrını “Salvador Dali Teatrı və Muzeyi” adı altında bərpa etmək qərarına gəlib. Dali 1974-cü ilə qədər muzeyin tikintisi və dekorasiyasında şəxsən iştirak edib və bu layihəyə çox vaxt və səy sərf edib. Muzey 1974-cü ildə açılsa da, Dali 1980-ci illərin ortalarına qədər kiçik əlavə və dəyişikliklər etməyə davam etdi.
Dali rəssamlıqla yanaşı, heykəltəraşlıq, fotoqrafiya və kino çəkilişləri ilə də maraqlanırdı və amerikalı animator Walt Disney ilə birlikdə çəkdiyi qısametrajlı Destino cizgi filmi 2003-cü ildə "Ən yaxşı qısametrajlı animasiya filmi" nominasiyasında Akademiya Mükafatına namizəd oldu.
Salvador Dali ve Gala.
1929-cu ildə Dali böyük sevgisi, "Qala" kimi tanınan Elena Dmitrievna Diakonova ilə tanış oldu. Yelena Dalidən 10 yaş böyük idi və şair Paul Eluard ilə evli idi və 1929-cu ildə tanış olarkən bir övladı da vardı. O, həm də onu bir sıra portretlərdə çəkən Maks Ernstin sevgilisi idi. Dali və Qala ilk baxışdan aşiq oldular, Qala ərini Dali üçün tərk etdi. Qala üçün yazdığı “Gizli həyat” əsərində Dali yazırdı: “O mənim taleyim, qələbəm, həyat yoldaşım Qradiva olacaqdı”.
Qradiva adı W. Jensenin romanından gəlir. Kitabın qəhrəmanı Qradiva baş qəhrəmana psixoloji şəfa gətirdi. 1929-cu ildə birlikdə yaşamağa başlayan Dali və Qala 1934-cü ildə evlənirlər. Qala onun sənəti üçün əsas ilham mənbəyi idi. O, həmçinin Dalinin sənət sövdələşmələrini və maliyyə işlərini idarə edirdi.
1940-cı ildə Dali və Qala İkinci Dünya Müharibəsindən qaçaraq ABŞ-a köçdülər. Doqquz il yaşadığı ABŞ-da o, vaxtının çox hissəsini teatr səhnələrinin, moda mağazalarının interyerləri və zərgərlik məmulatlarının dizaynına sərf etməklə yanaşı, öz dühasını dəbdəbəli şoularda nümayiş etdirirdi. 10 iyun 1982-ci ildə Dalinin sevimli həyat yoldaşı, meneceri, model və ilhamverici Qala vəfat etdi. Qalanın ölümündən sonra yaşamaq iradəsini itirən Dalinin ruh yoldaşını itirməsi sənətkarı o qədər sarsıtdı ki, onun yaşamaq istəyinə təsir etdi.
La Casa Del Papel və Dali Maskası.
Netflix-in beynəlxalq aləmdə məşhur olan ispan serialı "La Casa del Papel"də istifadə edilən Dali maskası serialın simvoluna çevrilib. Bu məsələ tənqidçilər tərəfindən dəfələrlə müzakirə olunub. Bəziləri maskanın Salvador Dalini bir rəssam, sənətçi kimi təmsil etdiyinə inanarkən, bəziləri isə bunun Dalinin daha çox siyasi tərəfini təmsil etdiyini düşünür.
Dali, şübhəsiz ki, 20-ci əsrin əvvəllərində sürrealizm hərəkatının ən mühüm fiqurlarından biri idi və sürrealist hərəkat adətən Fransa ilə əlaqələndirilsə də, Dali ispan əsilli idi və həyatının çox hissəsini İspaniyada keçirmişdir. Bütün sürrealist əsərlər kimi, Dalinin sənəti də mahiyyətcə üsyankar idi və sürrealist hərəkat normasını pozmağa çalışırdı. “La Casa del Papel”dəki quldurlar və onların qırmızı kombinezonları da Dali kimi inqilabın simvoluna çevrildi.
Intelligence without ambition is a bird without wings.
Salvador Dali
