Sürətin estetikası və ya hərəkətə vizual ifadə verən kimi şərh edilən futurizm hərəkatı haqqında bilməli olduqlarımız.
Futurizm hərəkatı 20-ci əsrin əvvəllərində İtaliyada meydana çıxan bir sənət və ədəbiyyat hərəkatı kimi bütün dünyaya təsir etməkdə davam edir. Bu hərəkat sənət və texnologiyanın birləşməsini vurğulayan, gələcəyə fokuslanan və mövcud vəziyyəti rədd edən bir yanaşma olaraq sənət cərəyanlarında iz buraxmışdır.
Sosial və siyasi nizamı rədd edən bir hərəkat kimi doğulan futurizm texnologiyanın ənənəvi sənət formalarına yeni bir ölçü gətirə biləcəyi ideyasından yarandı. Bu səbəbdən futurist rəssamlar, heykəltəraşlar və yazıçılar mexanikləşdirilmiş dünyanın estetikasını əks etdirən əsərlər yaratmışlar. Stefan Zweiqin 1943-cü ildə yazdığı "Dünənin dünyası" kitabından götürülmüş cümlələr futurizm hərəkatının niyə ortaya çıxdığını qısaca ifadə etmək üçün kifayətdir:
"Fasiləsiz və qarşısıalınmaz tərəqqiyə inam o dövrdə və reallıqda dindən daha güclü idi; insanlar “tərəqqiyə” İncildən daha çox inanırdılar. Gündəlik həyatda elm və texnologiyanın təəccüblü inkişafı da onların inanclarını doğrultmuşdur."
STEFAN ZWEIG
Zweig-in bu ifadəsinə əlavə olaraq dövrün ən önəmli həyatı asanlaşdıran icadları olan evlərdəki kranlar, qızdırıcılar, elektrik, liftlər, telefonlar, küçələrdə tramvay, avtobus, yeraltı qatarlar, gramafon, radio, teleqraf, ucuz rəsimlərlə bəzədilmiş jurnallar da futurizm sənət axımının yaranmasına təkan verən digər səbəblərdir.
Futurizm hərəkatı italyan şairi Filippo Tommaso Marinettinin (1876-1944) 1909-cu ildə futurist manifestini yazması ilə başladı. Bu manifestin yazılmasına təsir edən hadisə, Bleirot adlı bir ingilisin 25 iyul 1909-cu ildə İngiltərənin Kale şəhərindən Dover limanına uçaraq Manş boğazını keçməsidir.
Nəqliyyat dünyasında daha bir mühüm inkişaf 1889-cu ildə İtaliyanın mühüm sənaye şəhəri Turində Fabbrica Italiana Automobile Torino-Torino (İtalyan Avtomobil Zavodu, FIAT) şirkətinin yaradılmasıdır. Nəqliyyat dünyasındakı bu hadisə İtaliyada futurist hərəkatı doğurur.
Fəal şəxsiyyətə malik olan Marinetti futurizmi “gələcək” olaraq təyin edir. Şair futurizmi dinamizm və ya elektrik kimi adlandırmaq istəsə də, sonradan futurizm adına qərar verdi. O, İtaliyanın keçmişlə əlaqələrini kəsə bilsə, irəliyə doğru addım ata biləcəyini düşünür.
Bizim şəkilli hisslərimiz mırıldanmamalıdır; Kətanlarımız onu davam etdirməli, zəfər nidası kimi qulaqları kar edərcəsinə guruldamalıdır.
Futuristik Rəsm: Texnika haqqında Bildirim
Futurizmin xüsusiyyətləri.
Bu hərəkətin ən fərqli xüsusiyyətləri ritm, dinamizm və sinxron hərəkətdir. Sürət estetikası və ya hərəkətə vizual ifadə verən kimi şərh edilə bilən bu hərəkət həm də yeni impressionist hərəkat kimi qəbul edilir. O, futurist rəsm və heykəltəraşlıq manifestlərinə əməl etməklə rəsmi ifadə qazanır. Futurizm xəbər kimi Le Figaro qəzetinin manşetində dərc olunur. Bir sözlə, futurizm yeni dünya üçün yeni bir sənətdir. Keçmişin sənətindən qopmaq və onu yenisi ilə əvəz etmək üçün ortaya çıxmışdır.
Etienne Jules Marey, “Chronophotographie du saut en longeur”; 1882-1883
Eadweard Muybridge və Etienne Jules Marey (1830-1904) hərəkətli təsviri çəkmək üçün eksperimental fotoqrafiya üsullarına cəhd edirlər. Gerçəkliyin hər an formalaşması ideyaları qeyri-maddi dinamik anı təsvir etməyə çalışan futuristlərin tərcüməçilərinə çevrilmişdir.
Rənglər və formalar bəzən kəskin xətlər və bəzən daha yumşaq nöqtə üsullarıdır. Çoxsaylı kameralardan istifadə edərək hərəkət tədqiqatları ilə tanınan İngilis fotoqrafı Eadweard Muybridge (1830-1904) kinonun ilk formasının ixtiraçısı olmuşdur.
Futurizmin təmsilçiləri və əsərləri.
Dünya incəsənət tarixinə təsir edən futurizm cərəyanı ilk ağla gələn rəssamlar arasında; Umberto Boccioni (1882-1916), Luici Russolo (1885-1947), Karlo Kara (1881-1966), Cakomo Balla (1871-1958) və Gina Severini (1883-1966) saymaq olar. Futurist rəssamlar həm yaşadıqları dövrə, həm də onlardan sonra gələnlərə təsir edib.
Ağla gələn ilk futurist rəssamlardan biri olan Umberto Boccioni Accademia di Belle Arti di Roma-da təhsil alıb. Nü bölməsinə daxil olmuşdur. Umberto, Giokomo Ballanın tələbəsi olur və eyni emalatxanada yeni ekspressionist Severini ilə tanış olur. Hər ikisi sosializmlə çox maraqlanır. 1902-ci ildə Parisə, 1904-cü ildə Rusiyaya getmişdir. O, həm də impressionist hərəkat və xüsusən də pointtalizm texnikası ilə çoxlu rəsmlər çəkir. O, futurizm hərəkatı ilə gündəmə gəlsə də, futurist əsərlərində ekspressionist təsir də hiss olunur. O, 1910-cu ildə çəkdiyi futurist tablosunda tək bir anı təsvir etmək əvəzinə, dinamik qavrayış özünü vizuallaşdırmağa çalışdığını bildirir.
Umberto Boccioni, "Boşluqda irəliləyən davamlılığın təkli formaları" - 1912
Umberto Boccioni, "Boşluqda irəliləyən davamlılığın tək formaları" - 1912
Boccioninin 1912-14-cü illərdəki heykəlləri dinamizmi əks etdirir. Rəssamın heykəllərində sürət və hərəkət demək olar ki, görünür. Onun “Boşluqda irəliləyən tək davamlılıq formaları” adlı əsərində heykəltəraşlığın durğunluğuna qarşı məkanla inteqrasiya edən bir hərəkət var. Futurizmdə hər şey hərəkət edir, təqib zamanı retinadakı təsvirlər vibrasiya kimi qəbul edilir. Qaçan atın dörd deyil, 20 ayağı var.
Umberto Boccioni, "Şəhər yüksəlir" - 1910
Sürətlə hərəkət edən bir avtomobilin içindən gördüyümüz piyadalar, evlər və küçə lampaları az qala əyilib yeni formalar alır, işıqlar bir-birinə qarışır. Bu hərəkətlilik və dəyişiklik halları futuristlərin kompozisiyasını təşkil edir. Sənət tamaşaçısına yönəlmiş bu kompozisiyada tamaşaçı da səs-küylü adi səhnənin bir parçasınaçevrilir.
Umberto Boccioni, "Əhval-ruhiyyə: Əlvidalar" - 1911
Boccioni "Əhval-ruhiyyə: Əlvidalar" adlı əsərində qatarın kupesində oturan sərnişinlərin qatar gedərkən pəncərədən görüb itirdikləri görüntüləri təsvir edir. Qarışıq təsvirlər təbiətin rəngləri ilə verilirsə, təbii formalar mücərrədləşir və rəqəmlər kimi təsvir edilir.
Giacomo Balla, “Dynamism of a Dog on a Leash” – 1912
Giacomo Balla-nın əsərlərində xronoqraf texnikasından istifadə etdiyi görünür. Eadweard Muybridge və Étienne-Jules Marey tərəfindən irəli sürülən bu texnika kinematik və analitik temporal fotoqrafiyaya əsaslanır. Ballanın əsərlərində insanların və ya heyvanların hərəkətlərinin ölçülməsi və obraza köçürülməsi nəzərə çarpır. Təsvirdən çox obyektin hərəkətini göstərən diaqram və ya sırf mücərrəd bir rəsmdir.
Giacomo Balla, "Avtomobilin sürəti + İşıqlar" - 1913
Materiallar konseptual deyil, intuitiv olaraq seçilir. Ballanın "Avtomobilin sürəti + İşıqlar" tablosu da abstrakt formalarda obyektlərin hərəkətini göstərir. Futuristik sənət müxtəlif məqsədlər və effektləri əks etdirən bir hərəkətdir. Rəssamlar bu hərəkatdakı ifadələrə tam uyğun gəlməmiş, mövzularını həmişə çağdaş dünyadan, real həyatlarından seçərək yola çıxmışdırlar.
