Con Kennedi öldürüldükdən bir gün sonra ABŞ-nin yeni prezidenti Lindon Conson Pentaqona bir mesaj göndərdi. O, dünyanın o biri başındakı bir ölkədə, yəni Vyetnamda nələr baş verdiyini öyrənmək istəyirdi. L.Conson vitse-prezident olarkən ona verilmiş məlumatlara inanmırdı. İndi isə ABŞ prezidenti olaraq reallığı bilmək istəyirdi.
Bu zaman müdafiə naziri Robert Maknamara şəxsən Vyetnama gedir və 3 gün orada qalır. Amerikalı generallarla görüşür, döyüş mövqelərini gəzir. Daha sonra Vyetnamda keçirdiyi mətbuat konfransında gördüklərinin və eşitdiklərinin onu daha da cəsarətləndirdiyini deyir. Nazirin sözlərinə görə, Cənubi Vyetnam ordusu ciddi irəliləyişlər etmişdi. Kommunistlər geri çəkilirdi. Maknamara ABŞ-yə qayıtdığı gün eyni açıqlamaları yenə verdi və prezident L.Consonun qəbuluna getdi. Bundan sonra heç kim prezidentlə nazirin görüşü haqqında heç nə danışmadı.
1971-ci ilə qədər... 1971-ci il iyunun 13-də “The New York Times” qəzetinin birinci səhifəsində yayımlanam sənədlər ABŞ ictimaiyyətini bir-birinə vurdu. “Pentaqon sənədləri” olaraq tarixə keçən sənədlər ABŞ-nin Vyetnamdakı vəziyyətini açıq şəkildə göstərirdi.
Hərbi analitik Daniel Ellsberq ABŞ rəsmilərinin Vyetnamdakı döyüşlər barədə xalqdan gizlətdiklərini açıqlamağa qərar verib, həmin sənədləri Konqresə və mediaya sızdırıb.
“The New York Times” sənədləri yayımladıqdan dərhal sonra o dövrdə ABŞ-nin prezidenti olan Riçard Nikson Ədliyyə nazirinə teleqraf çəkərək “dövlət təhlükəsizliyini təhdid altına alan bu yayım”ı dayandırmalarını istədi. Bundan sonra R.Nikson ABŞ tarixində ilk dəfə bir xəbərə qadağa qoyulması üçün məhkəməyə müraciət etdi. Amma “The New York Times” da geri addım atmırdı.
O günlərdə D.Ellsberq sənədləri daha 18 media qurumuna da göndərib. “Washington Post”un naşiri Katarina Qraham önəmli bir qərarla üz-üzə idi. Ya rəqibi “The New York Times”a dəstək verəcək, ya da geri addım atacaqdı. K.Qraham həmin hadisələri öz bioqrafiyasında belə danışır:
“Ben Bredli (WP-nin redaktoru) təzyiq altında idi. Bir tərəfdə “The New York Times”a dəstək olmaq üçün gizli sənədlərin yayımlanmasını istəyən müxbirlər və redaktorlar, digər tərəfdə isə qəzetin vəkilləri var idi. Vəkillər deyirdilər ki, sənədlər heç olmasa cümə günü yox, bazar günü yayımlansın və bu ədliyyə nazirinə bildirilsin. Sənədlərin yayımlanmasını dəstəkləyən Hovard Simons müxbirlər və redaktorları vəkillərlə görüşdürdü”.
Görüşdə jurnalistlər media azadlığının nə qədər önəmli olduğunu və “The New York Times”a dəstək verilməli olduğunu Katarina Qrahama da bildiriblər.
“Gene Peterson üzünü mənə tutdu və çox vacib bir xatırlatma etdi. Qəzetin sağ qalıb-qalmayacağını mənim qərarım müəyyən edəcəkdi. “Səncə, bu, belə mühüm qərardır?”,- deyə təəccüblə bildirdim. O təsdiqlədi. Sonra isə qərarımı bildirdim: “Nəşr edirik! Nəşr edirik! Nəşr edək!”
“Washington Post”un bu qərarı gedişatı dəyişdi. ABŞ məhkəməsi məxfi sənədlərin nəşrinin dayandırılmasını ABŞ Konstitusiyasının Birinci Düzəlişinə zidd hesab etdi və nəşrin dayandırılmayacağına qərar verdi.
Konstitusiyaya edilən Birinci Düzəlişdə qurucu atalarımız demokratiyamızda həyati rol oynaması üçün mətbuata lazım olan müdafiəni verib. Mətbuat idarə edənlərə deyil, idarə olunanlara xidmət etməyə borcludur…
Nəşr edilən “Pentaqon sənədləri” arasında Robert Maknamaranın 1963-cü ildə Vyetnama səfərindən sonra prezident L.Consona verdiyi brifinq haqqında hesabat da yer almışdı. Nazir prezidentə Vyetnamda işlərin pis getdiyini deyib. Cənubi Vyetnam ordusu özünü müdafiə etməyə hazır deyildi. Ona görə də ABŞ əsgərlərinin Vyetnamdan çıxarılmasına ehtiyac yox idi, əksinə, təcili olaraq əsgərlərin sayının artırılmasına ehtiyac var idi. Bir sözlə, Maknamaranın 8 il əvvəl həm Vyetnamda, həm də ABŞ-də mətbuat konfranslarında söylədiyi hər şey yalan idi. Lakin L.Conson administrasiyası da faktları gizlətməklə ABŞ ictimaiyyətində müharibəyə dəstəyin itməməsini təmin etdi.
“Washington Post” qəzetinin redaktoru Ben Bredli təxminən 20 ildən sonra bu sualı verəcəkdi: “Pentaqon sənədləri 1971-ci ildə yox, 1963-cü ildə mediaya sızsaydı, nə baş verərdi?”
Media tənqidçisi Tom Rozenstil diqqətimizi başqa önəmli bir nöqtəyə çəkir. O deyir ki, ABŞ mediası müdafiə naziri Maknamaranın hər iki mətbuat konfransındakı açıqlamaları doğru şəkildə çatdırıb. Beləliklə, media xəbəri düzgün verib. Amma bu doğrular böyük bir yalan idi. Nazir həqiqəti ört-basdır edirdi.
ABŞ Ali Məhkəməsi Nikson “New York Times” işində Konstitusiyaya Birinci Düzəlişə istinad etmişdi.
Birinci düzəliş Konqresin rəsmi dinin qəbul edilməsi yaxud dinin sərbəst şəkildə icrasının qarşısının alınması ilə bağlı heç bir qanun qəbul etməməsini təmin edir. O nitq, mətbuat, toplaşma və problemlərin həlli ilə bağlı hökumətə müraciət etmə hüququnu qoruyur.
Bəzi hallarda ABŞ-da mətbuat azadlığının boğulması kimi dəyərləndirilən qanunlar qəbul edilsə də, ölkənin qurucu ataları ABŞ İstiqlal Bəyannaməsində və Konstitusiyasında mətbuat, söz və ifadə azadlıqlarına böyük diqqət ayırıblar. Məsələn, T.Ceferson C.Köriyə yazdığı məktubda deyirdi: "Bizim azadlığımız mətbuat azadlığından asılıdır".
“Tekst”, 23.01.2024
