Kütləvi informasiya vasitələrinin kultura (bu sözə qayıdacağıq) daşıyıcısı və ötürücüsü olduğu bir çox tədqiqatçılar tərəfindən qəbul edilir. Bu gün bu vasitələrin təsirləri hətta ölkələrin hüdudlarından kənara çıxıb. İnkişaf edən texnologiya bu alətləri daha güclü və təsirli hala gətirib. Televiziya dövrümüzdə kütlələrə çatan ən böyük ünsiyyət vasitəsidir.
A.Dorra görə, televiziya insanların xəbər əldə etməsində, seriallar, idman, əyləncəli komediya verilişlərini izləmə vərdişlərində əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb oldu, digər tərəfdən onların bilik və savadını artırdı.
1950-ci illərdən, evlərdə televizorlar artmağa başlayandan qısa müddət sonra həyatın hər anını “işğal etdi”. C.Komstokun da dediyi kimi, artıq heç bir şey televiziyadan əvvəlki kimi olmayacaqdı. Məsələn, əvvəl insanların gündəlik əyləncə və informasiya qəbul etmə vasitəsi olan radio öz kreslosunu televiziyaya təslim etmək məcburiyyətində qaldı və gündəlik proqramlarında böyük dəyişikliklərə getməli oldu. Eyni şey jurnallarla da baş verdi. Belə ki, əvvəl bir çox mövzuları əhatə edən jurnalların satışı aşağı düşdü, onun əvəzinə xüsusi bir sahəyə aid jurnallar meydana çıxdı. C.Komstoka görə, filmlərin şiddət və açıq seks məzmununa yönəlməsinin səbəbi də televiziyanın yüksəlişi olub. Kanallar bu tip məzmunlara yer verə bilmədiyinə görə kinoteatrlar burada televiziyanı üstələyə bilirdirlər.
Medianın və kütləvi informasiya vasitələrinin kulturaya təsiri haqqında danışmağa keçməmişdən əvvəl kultura və mədəniyyət anlayışları barədə qısa haşiyə: Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinə görə, mədəniyyət - insan cəmiyyətinin istehsal sahəsində, ictimai və mənəvi həyatda əldə etdiyi nailiyyətlərin məcmusu; hər hansı xalqın və ya sinfin müəyyən dövrdə əldə etdiyi belə nailiyyətlərin səviyyəsi; savadlılıq, elmlilik, biliklilikdir. Kultura sözü Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində yoxdur, ancaq bu gün biz bu sözdən çox istifadə edəcəyik. Rixard Turnvald kultura və mədəniyyət anlayışını fərqləndirir. R.Turnvalda görə, kultura bir cəmiyyətdəki sosial münasibətlərin quruluşu, zehniyyət və dəyərlərdir.
Bu gün internetin inkişafı bir çox mübahisələrə yol açdığı kimi televiziya da yüksəliş dövründə ən çox mübahisə mövzusu olan informasiya vasitəsi olub. Bu mübahisələr əsasən televiziyanın fərdə mənfi təsiri haqqında idi. M.Makluhan televiziyanın yüksəlişi ilə fərdin kiçilən dünyanın bir “üzvü” olduğunu deyirdi. D.Lerner və V.Şramm isə televiziyanı üçüncü dünya ölkələrinin “Qərbə çatma” vasitəsi, modernləşmə səylərinin ən təsirli üsulu olaraq dəyərləndirmişdilər.
Makluhan, Lerner və Şrammın nəzəriyyələrini günümüzə uyğunlaşdırsaq, televiziyaya aid edilən bu yanaşmanı internetə də aid edə bilərik?
XX əsrin ortalarında qəbul olunmuş “Sərbəst informasiya axını” konsepsiyası informasiyanın azad şəkildə yayılmasını nəzərdə tuturdu. “Sərbəst informasiya axını” konsepsiyası sadə idi: kimin informasiyası və onu yaymağa imkanı varsa, onun qarşısında heç bir maneə yaradılmamalıdır. XXI əsr və internetin yüksəlişi, sosial medianın yaranması və yüksəlişi bu konsepsiyanın nəzərdə tutduğu formulu da asanlaşdırdı.
Makluhanın “qlobal kənd” nəzəriyyəsindən yola çıxsaq, internet dövrü dünyanı daha da “kiçildib”, fərdin rolunu daha da artırıb. Bununla yanaşı, cəmiyyətlər arasında mübadiləni də sürətləndirib. Manuel Kastels internetin cəmiyyətlərin mədəniyyətlərinə və kulturalarına böyük təsiri olduğunu deyir. O, dövrümüzün cəmiyyətini “şəbəkə cəmiyyəti” adlandırır və deyir ki, rəqəmsal medianın inkişafı ilə fərdlərin məzmun yaratması, paylaşması və digər fərdlərin yaratdığı məzmunla birbaşa tanış olması asanlaşıb. Bununla da fərdlərin birbaşa əlaqəyə keçmək, kultura alış-verişi etmək imkanları artıb. Fərdlər bunu etdikləri kimi, cəmiyyətlər də kultura və mədəni alış-veriş edə bilirlər. M.Kastelsə görə, rəqəmsal media həm də fərdlərə öz cəmiyyətlərinin kulturalarını ifadə etmək imkanı tanıyır. İnternet həmçinin sosial normalara da təsir göstərir, hər hansı cəmiyyətin müəyyən bir mövzuda fikrini sürətlə dəyişməsinə gətirib çıxarır. M.Kastels deyir ki, bu, həm cəmiyyətləri dəyişə, həm də daha qarışıq hala gətirə bilər. Daimi olaraq informasiya bombardmanına məruz qalmaq bəzi dəyərləri sorğulamaqla və dəyişməklə (yaxud aradan qaldırmaqla) nəticələnə bilər.
Ancaq Stüart Holl “qlobal kənd” nəzəriyyəsindən çıxış edərək informasiyanın sürətlə yayılmasına, kulturalararası informasiya alış-verişinə müsbət yöndən baxır. O, bir təhlil metodu irəli sürür deyir ki, məzmunlar fərqli kulturalar və mədəniyyətlər tərəfindən fərqli cür şərh edilə bilər. Bu da çeşidliliyi və kulturalararası təsiri, bununla da cəmiyyətlər arasında anlayışı artıra və “qlobal kənd” yarada bilər.
Harold Lassvel isə medianın fərd üzərindəki təsirinə fokuslanır. O deyir ki, media və KİV cəmiyyəti müşahidə edir və bu müşahidə sayəsində sosial normalar qəbul olunur, fərd də bu normalara uyğunlaşır. Bununla da media fərdin davranışını müəyyən edir. Lassvelin bu nəzəriyyəsini cəmiyyətə tətbiq etsək, bu qənaətə gələrik ki, daha güclü (təsirli) kulturalar zəif kulturaların davranışını müəyyən edə bilər.
Bu nəzəriyyələr medianın təsirlərini daha yaxşı başa düşməyimizə kömək edir. Bununla yanaşı, Makluhanın soyuq və isti media, həmçinin “vasitə mesajdır” nəzəriyyələri medianın təsirləri, fərdlərə və cəmiyyətlərə necə etdiyini bizim üçün daha aydın hala gətirə bilər.
Yuxarıda da bildirdiyim kimi, media və KİV sadəcə informasiya yox, həm də kultura daşıyıcısı və ötürücüsüdür. Media sadəcə izlədiyimiz bir şey deyil, həm də düşündüklərimizin, hiss etdiklərimizin, kim olduğumuzun güzgüsüdür. O bizə təsir edə, bizi həm müsbət, həm də mənfi yöndə dəyişə bilər.
Geriyə bir sual qalır: informasiya bombardmanının kiçik xalqlar və cəmiyyətlər üzərindəki təsiri necə olacaq?
“Şəbəkə cəmiyyəti”nin yaşadığı “qlobal kənd”, məncə, bu sualın cavabıdır. Növbəti yazımızda bu haqda daha geniş danışarıq.
“Tekst”, 19.01.2024
